De Vakantietotaalclub

Ieder jaar weer veranderen pleinen in heel Europa tijdens de feestdagen in een winterwonderland. Houten hutten versierd met twinkelende lichtjes en hulsttakken staan langs laantjes. Overal klinken kerstliedjes en handelaren verkopen gloeiendhete glühwein, handgemaakte versieringen en kerstbeeldjes. Alleen al in Duitsland, waar de traditie vandaan komt, worden doorgaans 2.500 tot 3.000 kerstmarkten per jaar gehouden.

Maar de Duitsers moeten het dit jaar voor de tweede keer op rij stellen zonder deze karakteristieke kersttraditie. Nu het aantal COVID-19-gevallen in heel Europa weer oploopt, blazen Duitse steden de markten af, slechts enkele dagen voordat ze open zouden gaan.

Volgens sommige historici maakt een tweede jaar van gemis van deze gezellige kersttraditie in de steden des te duidelijker hoe belangrijk deze culturele gewoonte is. Zij pleiten ervoor om de Duitse markten op te nemen op de UNESCO-lijst van immateriële culturele erfgoederen, net als bijvoorbeeld de Turkse koffiecultuur, Jamaicaanse reggaemuziek en de vuurfestivals tijdens de zomerzonnewende in de Pyreneeën.

‘Het gaat bij deze markten niet alleen om het kopen van een beeldje,’ zegt hoogleraar Dirk Spennemann van de Australische Charles Sturt University. Hij is hoogleraar op het gebied van cultureel erfgoed en heeft samen met anderen onderzoek gedaan naar kerstmarkten. ‘Het is de totale beleving van geluid, geur, beelden, maar ook de lichamelijke aanwezigheid van anderen om je heen.’ Spennemann stelt bovendien dat ‘immaterieel cultureel erfgoed’ bestaat uit tradities die veranderlijk zijn en steeds door nieuwe generaties opnieuw worden vormgegeven.

Dat gaat zeker op voor kerstmarkten. In de loop van hun eeuwenlange historie zijn ze aangepast aan de veranderende politieke en sociale gewoonten van elk nieuw tijdperk, van de tijd van de industriële revolutie tot de opkomst van de nazipartij.

De eerste kerstmarkten

De kerstmarkten in Europa stammen uit de Middeleeuwen, toen een groot deel van het continent bestond uit Duits grondgebied. Sommige Duitse kerstmarkten die nu nog worden gehouden zijn te herleiden tot de vijftiende en zestiende eeuw. Zo begon de markt in Dresden als een markt voor één dag, op de dag voor Kerstmis in 1434. Het oudste bewijsmateriaal voor de kerstmarkt in Neurenberg dateert van 1628, hoewel het vermoeden bestaat dat de markt in ieder geval in 1530 al werd gehouden.

Spennemann vertelt dat het niet duidelijk is of deze eerste markten een relatie hadden met kerst, of dat ze gewoon rond de kersttijd werden gehouden. In die tijd leefden mensen in kleine gemeenschappen op loopafstand van een kerk waar markten werden gehouden voor alle religieuze feestdagen. De wintermarkt was meestal de grootste. Lokale handwerklieden verkochten er voorwerpen van aardewerk, vlees, bereide etenswaren en mogelijk enig snoepgoed, als suiker niet te duur was.

Er zijn weinig beschrijvingen van de sfeer op die eerste markten, of over het moment dat er een overgang was naar de verkoop van kerstbomen, kerststalletjes en speelgoed. Er zijn wel illustraties waarop te zien is dat rijke Duitsers over het centrale plein van de markt flaneren, terwijl de armen inkopen deden bij de achteraf gelegen kraampjes. Maar volgens Spennemann werden deze illustraties waarschijnlijk gemaakt door kunstenaars uit een latere tijd, die verlangden naar een in hun ogen idyllisch kerstverleden: elke sociale klasse kende zijn plek.

FOTO VAN ALPINEGUIDE, ALAMY STOCK PHOTO

De industriële revolutie aan het begin van de negentiende eeuw was van grote invloed op de kerstmarkten. De hogere levensstandaard en de opkomst van de werkende klasse leidden tot een aanzienlijke groei van de kerstmarkten. Zo breidde de kerstmarkt in Berlijn uit van 303 kraampjes in 1805 tot zo’n 600 kraampjes in 1840.

Naarmate de markten zich steeds meer op de arbeidersklasse richtten, haalde de elite zijn neus op voor de goedkope spullen die er werden verkocht. Politiebeambten in steden in heel Duitsland beklaagden zich over het opstandige schorriemorrie dat er kwam.

‘De markten werden gezien als morsig, en soms zelfs bedreigend of gevaarlijk,’ aldus hoogleraar Europese en Duitse geschiedenis Joe Perry, van de Amerikaanse Georgia State University en auteur van het boek Christmas in Germany: A Cultural History.

Aan het eind van de negentiende eeuw waren er ook kapitalistische krachten die de markten tegenwerkten. De eigenaren van nieuwe warenhuizen in het centrum van de steden pleitten voor een verplaatsing van de markten, om concurrentie te voorkomen.

Steden van Berlijn tot Neurenberg gaven de kerstmarkten een nieuw onderkomen aan de randen van de stad, waar ze tientallen jaren lang een kwijnend bestaan leden.

De nazi’s blazen de kerstmarkten nieuw leven in

In de jaren dertig keerden de kerstmarkten weer terug in de centra van Duitse steden – met hulp van de nationaal socialisten.

FOTO VAN BERLINER VERLAG, ARCHIV/PICTURE-ALLIANCE/DPA/AP IMAGES

Kerst was in die tijd een politiek strijdtoneel; politici probeerden de traditie aan te passen aan hun antikapitalistische of atheïstische denkbeelden. Toen Adolf Hitler in 1933 bondskanselier werd, liet zijn pas aan de macht gekomen partij er geen gras over groeien. In plaats van een religieuze feestdag die vrede op aarde uitdroeg, werd Kerst een nationalistisch feest ter meerdere glorie van het Duitse verleden. In een artikel voor het tijdschrift  History beschrijft Erin Blakemore hoe partijbonzen kerststalletjes voorzagen van nazisymbolen, adventkalenders vulden met partijpropaganda en kerstliedjes als ‘Stille nacht’ zo herschreven dat hun christelijke achtergrond meer op de achtergrond kwam.

Dit was niet voor het eerst. Perry wijst erop dat het idee van een cultureel Duits kerstfeest stamt van ‘heel, heel lang geleden.’ Van veel tradities, van adventkalenders tot kerstbomen, wordt gedacht dat ze oorspronkelijk in Duitsland begonnen. Zo zou de protestantse kerkhervormer Maarten Luther de eerste zijn geweest die kaarsjes in een kerstboom deed, na een avondwandeling onder een sterrenhemel in een Duits bos.

De opkomst van kerstmarkten na de oorlog

Toen de oorlog eenmaal over was, maakten de Duitse kerstmarkten een razendsnelle comeback. In de tientallen jaren daarna nam de belangstelling alleen nog maar toe door de economische vooruitgang in de jaren zestig en zeventig en het opkomende consumentisme. Deze economische ontwikkelingen maakten van de kerstmarkten grootschalige culturele evenementen: het is niet ongebruikelijk dat er tijdens een willekeurig weekend tot wel duizend toerbussen met bezoekers arriveren in een stad.

FOTO VAN ADN ZENTRALBILD, PICTURE-ALLIANCE/DPA/AP IMAGES

De nationaalsocialistische invloed op de vormgeving van de kerstmarkten werd grotendeels weggemoffeld, ondanks het feit dat de veel van de door de nazi’s in het leven geroepen tradities in stand bleven. Toen er in 1948 voor het eerst na de oorlog weer een kerstmarkt in Neurenberg werd gehouden, kwam ook het christkind weer terug, zij het met een vernieuwde welkomsttoespraak. (Wel werd tot 2019 voor een witte vrouw gekozen om die rol te spelen. De uitverkiezing van een biraciale tiener in dat jaar leidde tot racistische uitingen van extreemrechtse politici.)

Hoewel sommige Duitsers probeerden om de rol van de nazi’s bij het vormgeven van de kerstmarkten te verdoezelen, waren er volgens Perry ook andere politieke partijen die in de loop van de jaren hebben geprobeerd om hun stempel op de traditie te drukken. Begin twintigste eeuw probeerden marxisten om kerstmis als een heidens, in plaats van een religieus feest voor te stellen. De communistische partij in Oost-Berlijn probeerde het feest later ook naar hun hand te zetten. Er is altijd aan Kerstmis ‘geduwd en getrokken,’ aldus Perry.

Duits immaterieel cultureel erfgoed

In Duitsland is het aantal kerstmarkten in de afgelopen vijftig jaar ook steeds toegenomen. Ten opzichte van de circa 950 markten in de jaren zeventig waren er het er in 2019 drie keer zoveel: circa drieduizend. Plaatselijke toerismebureaus zetten de markten in om mensen tijdens de meest ongure dagen van de winter te lokken. Tourondernemingen organiseren niet alleen meer bustours, maar bieden nu ook riviercruises aan langs kerstmarkten, met stops in steden langs de Donau, van Duitsland tot in Hongarije.

FOTO VAN ROBERT HARDING PICTURE LIBRARY, NAT GEO IMAGE COLLECTION

FOTO VAN INNA FINKOVA, ALAMY STOCK PHOTO

Maar de pandemie maakte aan dat alles een einde in 2020. Verschillende steden probeerden de markten na te bootsen via digitale portals of met drive-throughkraampjes, maar de reactie daarop was teleurstellend. Spennemann en Parker stellen in een artikel in het vakblad Heritage dat dit duidelijk maakt hoe belangrijk de echte markten zijn.

‘Het is duidelijk dat nabootsingen niet werken,’ zegt Spennemann. ‘Tenzij je mensen een virtuele 3D-beleving biedt en ze een flesje met geuren opstuurt, gaat het niet werken.’

Door de geschiedenis van de kerstmarkten vast te leggen, hopen de wetenschappers een basis te leggen voor het geval Duitsland zou besluiten om een aanvraag tot erkenning bij de UNESCO in te dienen. Maar volgens Spennemann is bescherming van de markten niet hetzelfde als ze vrijwaren van verandering. Het doel is juist om ze levend te houden via veranderingen.

Hij stelt dat sommige mensen vinden dat traditionele Duitse cultuur betekent dat je lederhosen draagt en drinkt uit een stenen kroes. ‘Zij bevriezen de cultuur, waardoor die wordt geritualiseerd en uiteindelijk sterft. Cultuur is een levende expressie die altijd zal veranderen. Dus daar moet je ook ruimte aan geven.’

Sterker nog, immaterieel cultureel erfgoed als de kerstmarkt is juist zo waardevol omdat deze zich steeds ontwikkelde en veranderde, afhankelijk van de tijdgeest. Het waren verbeteringen, maar soms ook inderdaad verslechteringen.

Amy McKeever is seniorauteur en redacteur bij National Geographic. Je kunt haar volgen op  Twitter.

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com