De Vakantietotaalclub

Ground Zero in New York, Tsjernobyl, het Japanse zelfmoordbos of een tripje langs Dachau of Auschwitz, de ‘dark tourist’ reist graag naar bestemmingen die tragisch, morbide of zelfs gevaarlijk zijn.

Noord-Korea. Oost-Timor. Nagorno-Karabach, de bergachtige enclave waar al tientallen jaren een etnisch conflict tussen Armeniërs en Azerbeidzjanen sluimert. Ze staan niet in de top tien van toeristische bestemmingen. Maar laat Erik Faarlund dat niet horen. Deze beheerder van de website van een Noorse camerawinkel heeft ze alle drie al bezocht. Zijn volgende droomreis is een trip naar San Fernando in de Filipijnen met Pasen, als mensen zich daar vrijwillig aan het kruis laten nagelen ter ere van het lijden van Jezus – een gebruik dat de katholieke kerk ontmoedigt. Faarlunds vrouw gaat liever zonnen in de Mediterranée, dus hij reist vaak alleen. ‘Ze vraagt zich af waarom ik in godsnaam naar die plekken toe wil, en ik vraag me af waarom zij in godsnaam naar de plekken wil waar zij heen gaat,’ zegt hij. Faarlund (52) is naar bestemmingen gereisd die geassocieerd worden met dood, drama en macabere gebeurtenissen.

Nu reizen weer mogelijk is, doen de meeste mensen dat om de bekende redenen: even weg uit de werkelijkheid van alledag, even ontspannen en jezelf opladen. Zo niet de liefhebbers van ‘dark tourism’: die zoeken in hun vakanties de meest sombere en zelfs gewelddadige uithoeken van de wereld op. Met zo’n reis naar een afgedankte kerncentrale of een land waar een genocide heeft plaatsgevonden denken ze meer vat te krijgen op de harde realiteit van de politieke onrust in onze tijd, de klimaatcatastrofe, oorlog en de groeiende dreiging van het autoritaire denken.

Het Japanse ‘zelfmoordbos’ Aokigahara is ook een gewilde bestemming voor zogeheten dark tourists. In 2010 maakten 200 mensen een einde aan hun leven in het dichte bos. Het aantal liep op naarmate het einde van het fiscale jaar in zicht kwam. Sindsdien worden de aantallen niet meer gepubliceerd, om Aokigahara niet met zelfmoord te associëren. – © Carl Court / Getty Images

‘Als de hele wereld in brand of onder water staat en niemand de energierekening nog kan betalen, voelt het gênant om in een vijfsterrenresort op het strand te liggen,’ zegt Jodie Joyce, accountmanager bij een Engels bedrijf in DNA-sequencing. Zij heeft al reizen gemaakt naar Tsjernobyl en Noord-Korea. Faarlund vindt niet dat zijn vakanties onder de noemer dark tourism vallen en zegt dat hij gewoon naar plaatsen wil ‘waar alles er heel anders aan toegaat dan thuis’. Maar wat hun motieven ook zijn, Faarlund en Joyce zijn lang niet de enigen. Volgens een in september gepubliceerde enquête onder meer dan 900 mensen door Passport-photo.online zegt 82 procent van de Amerikaanse reizigers minstens één keer te zijn afgereisd naar zo’n bestemming met een rouwrandje. Meer dan de helft van de geënquêteerden zegt vooral graag naar ‘actieve’ of voormalige oorlogs-gebieden te gaan. Zo’n 30 procent zegt na de beëindiging van de oorlog in Oekraïne de staalfabriek Azovstal te willen bezichtigen, waar Oekraïense soldaten maandenlang weerstand boden tegen de Russen.

Groeiende populariteit

De groeiende populariteit van dit ‘zwart omrand toerisme’ wijst erop dat steeds meer mensen escapisme verruilen voor de kans om zelf een kijkje te nemen in de omgeving van drama’s waarover ze alleen hebben kunnen lezen, denkt Gareth Johnson. Hij is een van de oprichters van Young Pioneer Tours, een reisorganisatie waarvan zowel Joyce als Faarlund gebruik heeft gemaakt. Toeristen zijn het beu om ‘een gekuiste versie van de werkelijkheid voorgeschoteld te krijgen’, zegt Johnson.

De dark tourist van tegenwoordig gaat meestal naar een plaats waar zich een tragedie heeft afgespeeld om zich daarin te kunnen inleven

Het begrip dark tourism werd in 1996 door de twee Schotse wetenschappers J. John Lennon en Malcolm Foley geïntroduceerd in hun boek Dark Tourism: The Attraction of Death and Disaster. Maar al eeuwenlang is het kijken naar gruwelen een populaire vrijetijdsbesteding, zegt Craig Wight, universitair hoofddocent toerisme aan de Edinburgh Napier University. ‘Dat begint al met de gladiatorengevechten’ van het oude Rome, meent hij. ‘Mensen die naar een openbare ophanging kwamen kijken. Ook naar de slag bij Waterloo kwamen dagjesmensen toe om het spektakel vanuit hun rijtuig te bekijken.’ De dark tourist van tegenwoordig gaat volgens Wight meestal naar een plaats waar zich een tragedie heeft afgespeeld om zich daarin te kunnen inleven – wat moeilijker is als je er alleen over leest.

Motieven variëren

Zo bezien kan iedereen een dark tourist zijn. Op een weekendtrip naar New York kun je bij Ground Zero gaan kijken. Vanuit Boston kun je een uitstapje maken naar Salem om je licht op te steken over de zeventiende-eeuwse heksenjacht daar. Vakantie-gangers in Duitsland of Polen kunnen een bezoek brengen aan een concentratiekamp. De motieven kunnen variëren van een eerbetoon aan genocideslachtoffers tot verdieping van het historisch besef. Maar een dark tourist is over het algemeen iemand die er een gewoonte van maakt om naar plaatsen te reizen die tragisch, morbide of zelfs gevaarlijk zijn, of het nu vlak bij huis is of aan de andere kant van de wereld.

Was hier sprake van een soort ramptoerisme, of is het een manier om mee te voelen met het verdriet en steun te betuigen?

De laatste jaren komen er steeds meer touroperators bij die reizigers een kijkje op de locaties van recente catastrofes beloven, zodat ook de media-aandacht groeit en er vragen rijzen over de bedoelingen, zegt Dorina-Maria Buda, hoofd van de vakgroep toerisme aan de Nottingham Trent University. Verhalen over toeristen die zich kwamen vergapen aan de verwoestingen van de orkaan Katrina in New Orleans of die selfies maakten bij Dachau wekken weerzin en verontwaardiging. Was hier sprake van ‘een soort ramptoerisme, of is het een manier om mee te voelen met het verdriet en steun te betuigen?’ aldus Buda.

Dark tourists zijn meestal geen ramptoeristen die selfies maken in Auschwitz, zegt Sian Staudinger. Zij is de eigenaar van het Oostenrijkse Dark Tourist Trips, dat rondleidingen verzorgt in onder meer het Verenigd Koninkrijk en andere Europese landen en de klanten daarbij op het hart drukt zich aan bepaalde regels te houden, waaronder ‘GEEN SELFIES!’ ‘Dark tourists stellen doorgaans inhoudelijke vragen,’ zegt Staudinger. ‘Ze praten niet te hard. Ze gaan niet lachen. Ze maken geen foto’s in een concentratiekamp.’

Vraagtekens

De Nieuw-Zeelandse journalist David Farrier heeft een jaar lang reizen gemaakt naar plaatsen zoals het Japanse ‘zelfmoordbos’ Aokigahara, de luxe gevangenis die Pablo Escobar voor zichzelf bouwde in Colombia en McKamey Manor in Tennessee, een spookhuis dat berucht is omdat mensen zich bij rondleidingen daar echt laten begraven of onderdompelen in koud water tot ze het gevoel krijgen dat ze stikken of verdrinken. Farriers reis was de basis voor een documentaire tv-serie die in 2018 op Netflix verscheen en door sommige critici als gruwelijk en ‘schunnig’ werd bestempeld

.

‘Het is ethisch uiterst dubieus terrein’

Farrier (39) zegt dat hij zelf ook vaak vraagtekens had bij de ethische kant van zijn reizen. ‘Het is ethisch uiterst dubieus terrein,’ zegt hij. Maar toch vond hij het de moeite waard om ‘de camera te laten draaien’ op plaatsen en bij rituelen waar mensen wel over willen weten, maar die ze nooit zelf zullen ervaren. Hij voelde zich klein als hij op plaatsen kwam waar zich vreselijke gruwelen hadden afgespeeld, en het hielp hem zijn eigen angst voor de dood onder ogen te zien. Meestal vond hij het een voorrecht om zo’n plek te mogen bezoeken, zegt hij, behalve McKamey Manor. ‘Dat was gestoord,’ zegt Farrier.

Buda zegt dat reizigers haar in vraaggesprekken vertelden hoe bang en geschokt ze waren geweest bij het zien van gewapende militairen op straat in een dictatuur of een land waar een gewapend conflict woedt. ‘Als je deel uitmaak van een samenleving die min of meer stabiel is en je leeft in een soort sleur, dan krijg je op een reis naar zo’n plek weer het gevoel dat je leeft,’ zegt ze.

In het Filipijnse San Fernando laten sommige mensen zich op Goede Vrijdag vrijwillig aan het kruis nagelen ter ere van het lijden van Jezus.  – © Dondi Tawatao/Getty Images

Maar het is niet altijd zonder gevaar. Otto Warmbier, een eenentwintigjarige student uit Ohio die in 2015 met Young Pioneer Tours naar Noord-Korea was gereisd, werd daar gearresteerd omdat hij in het hotel een poster van de muur zou hebben ontvreemd. Hij zat zeventien maanden vast en lag in coma toen hij uiteindelijk vrijkwam. Zes dagen na zijn terugkomst in de VS in 2017 overleed hij. Volgens de Noord-Koreaanse overheid was de doodsoorzaak botulisme, maar volgens zijn familie had hij in Noord-Korea hersenbeschadiging opgelopen bij martelingen. Nu kunnen Amerikanen alleen nog naar Noord-Korea reizen met speciale toestemming van Buitenlandse Zaken.

En zelfs bij griezelrondleidingen (dark tourism light) kun je als reisorganisator soms voor een dilemma staan, zegt Andrea Janes, de eigenaar van Boroughs of the Dead: Macabre New York City Walking Tours. In 2021 vroegen zij en haar mensen zich af of het wel kies was om weer met hun rondleidingen te beginnen in een stad waar kort tevoren nog koelwagens bij de haven hadden gestaan bij wijze van geïmproviseerd mortuarium. Maar toen de knoop eenmaal was doorgehakt, zaten ze tot hun eigen verrassing al snel weer volgeboekt. Mensen wilden vooral graag de spookverhalen horen over Roosevelt Island, met zijn ruïne van een negentiende-eeuwse kliniek voor pokkenpatiënten. ‘Als historici hadden we moeten beseffen dat mensen in tijden van een epidemie over de dood willen praten,’ zegt Janes.

Kathy Biehl woont buiten New York, in Jefferson Township, en heeft zeker al zo’n tien rondleidingen van Janes’ bedrijf gevolgd. Vooral de Ghosts of the Titanic-wandeling langs de rivier de Hudson staat haar nog goed bij. Dat was rond 2017, toen het nieuws gedomineerd werd door Trumps harde opstelling tegen vluchtelingen en andere immigranten. Die nieuwsberichten sloten perfect aan op de verhalen over immigranten die honderd jaar geleden naar New York probeerden te komen op een schip dat zijn ondergang tegemoet voer, zegt Biehl. Het was voor veel van de deelnemers een emotionele ervaring. ‘De tranen sprongen hun zowat in de ogen bij die verhalen over migratie.’

De grootste kernramp ooit gebeurde op 26 april 1986 vlak bij de Oekraïense (toen nog deel van de Sovjet-Unie) steden Tsjernobyl en Pripjat. – © Hennadii Minchenko /  Ukrinform / Future Publishing via Getty Images

Een van de redenen voor de populariteit van dit gruweltoerisme is dat het mensen helpt met het verwerken van alles wat ze om zich heen zien ‘nu de wereld dreigender en somberder wordt’, zegt Jeffrey S. Podoshen, hoogleraar marketing aan het Amerikaanse Franklin and Marshall College en gespecialiseerd in deze vorm van toerisme. ‘Mensen proberen die duistere kanten te begrijpen, dingen zoals de realiteit van dood en geweld,’ zegt hij. ‘Ze zien deze vorm van toerisme als een manier om zich daarop voor te bereiden.’

Emotionele ervaring

De Noorse Faarlund moet denken aan een reis diehij met zijn vrouw en hun twee zonen heeft gemaakt: een reis door Cambodja, waarbij ze ook een bezoek brachten aan de killing fields, waar onder de Rode Khmer van 1975 tot 1979 meer dan 2 miljoen Cambodjanen werden gedood of omkwamen van honger en ziekte. Zijn tweelingzoons van 14 hoorden de harde en ongekuiste verhalen over het martel-centrum van de Rode Khmer aandachtig aan. Op een gegeven moment moesten ze even naar buiten, waar ze een hele tijd zwijgend bij elkaar zaten. ‘Ze moesten het even verwerken,’ zegt Faarlund. ‘Dat was heel volwassen van ze.’

Daarna hadden ze nog een ontmoeting met twee overlevenden van de Rode Khmer, een breekbare tachtiger en een negentigjarige. De tieners vroegen of ze hun een knuffel mochten geven en dat mocht, zegt Faarlund. Het was een aangrijpende reis, waarbij ze ook tempels bezichtigden, zoals de beroemde Angkor Wat in Siem Reap, en kikkers, oesters en inktvis aten bij een eetstalletje. ‘Ze vonden het fantastisch,’ zegt Faarlund. Maar hij ziet ze niet zo snel meegaan om te kijken naar Filipijnen die de kruisiging naspelen; ‘Ik denk dat ze daar toch voor bedanken.’